دیدگاه‌ها

فرخزاد لایق، در مورد مبانی نظری رهیافت خود به موسیقی ایرانی، بسیار سخن گفته است:

• ماهیت تغزلی موسیقی دستگاهی
  • "موسیقی دستگاهی ما بی گفت و گو طفیل هستی ادبیات تغزلی است و از ورود به ساحت های غیر تغزلی "وجود" عاجز است. تقلیل وجود آدمی به ساحت تغزل، اساسآ آسیب تاریخی تفکر در این دیارکهن است. ساحت‌های دیگر وجودی انسان تاریخی در این دروغ بزرگ رومانتیک، خاموش و مکتوم می‌مانند. در این ساحت‌های گونه‌گون شما باید خشم و ترس و فریاد و حیرت و جبروت و شکست و رهایی را واگو کنید، که این‌ها در نگاه تک‌ساحتی ادبیات تغزلی و موسیقی دستگاهی اساسآ مفقود‌اند! آن‌گاه باید از خود بپرسید که این موسیقی - با طفیلیّت ذاتی ادبیات تغزلی‌اش- چگونه می‌تواند بازگوکننده‌ی حوالت تاریخی اکنون شما باشد؟! ^۱
• فقر "حجم" در موسیقی دستگاهی: از خط تغزل به حجم وجود
  • "من "حجم" را در برابر "خط" مطرح کردم و استدلالم آن بود که روایت خطی ادبیات تغزلی کلاسیک، حاکم بلا منازع تفکر موسیقایی ما در طول قرون بوده است، و در این روایت خطی، شما معلق‌اید در میان دو کانون در دو انتها: غم فراق و شوق وصال!... (موسیقی ایرانیان). من از "حجمِ" مفهوم و حس در ساحت متکثر وجود و انسان سخن گفته‌ام و مسکنت ادبیات تغزلی کلاسیک - و به تبع آن، موسیقی دستگاهی ایران - در گشایش و فتوح این هزارتو!… تآکید من بر حجم متکثر، خروج از مغاک انسان تک ساحتی است، هر چند این ساحت، جذابیت خارق العاده‌ی رومانتیسیسم را با خود یدک بکشد و من نیز چون هر انسان دیگری شیفته‌ی آن باشم!" ^۲
• پارادایم بنیادگرایی در موسیقی دستگاهی معاصر
  • "بنیادگرایی اساسآ یک پدیده‌ی مدرن است. قرن هاست که شرق خود را از چشم غرب می بیند، از آن رو که "غیر مطلق" لکانی‌اش غرب است و نگاه آن "غیر" سهمگین مطلق در منظر نگاه به "خویشتن" نشسته است... در دهه‌ی چهل و پنجاه شمسی، بازگشت به خویش، اصالت و سنت به گونهی اعجاب آوری لقلقه‌ی لسان همه است. از "مرکز حفظ و اشاعه ی موسیقی سنتی" و مراسم "جشن هنر" و انجمن سلطنتی فلسفه و سید حسین نصر و احمد فردید و احسان نراقی گرفته تا آل احمد و شریعتی همه در این گفتمان مسلط شناورند... نکته این جاست که در بنیادگرایی همیشه اینرسی پرتوان اولیه‌یی است که در شما شوری نو می‌افکند. شور بازیافتن متن و نص فراموش شده‌یی که از آن خود شماست، در جهان و تاریخی که شما را قرن هاست به خاک سپرده است! اما همیشه در هر حرکت بنیادگرایانه‌یی این خطر هست که جاذبه‌ی متن پیشین شما را از حرکت پسین باز دارد و پس از آن اینرسی پر توان اولیه، شما را به اعماق تاریختان باز گرداند، و شما تبدیل شوید به اشیاﺀ موزه یی باستان کاوانه‌یی که غرب همیشه دوست داشته شما را در آن جایگاه ببیند... پارادایم بنیادگرایی در موسیقی ما با "مرکز حفظ و اشاعه‌ی موسیقی سنتی" آغاز میشود... اساسآ اصطلاح "موسیقی سنتی" پس از آن است که باب می‌شود و به زودی بر جایگاه یکه‌ی پارادایم وزیری- خالقی مینشیند. جاذبه‌ی سنگین ارجاع به متن و نص فراموش شده اش بر جان ها می افتد و هبوط این سنگینی ناگزیر در تداوم چپ تاریخی اش ،"چاووش" ، پس از قریب به یک دهه درخشش خیره کننده و خلاقه، شتاب اولیه‌ی حرکت را می ستاند و در رجعت به اصل خویش، مکررآ خود را تکرار می‌کند. و این همان خطری است که همیشه در کمین ارجاع بنیادین به متن است. آیا تلاش زیادی لازم است برای نشان دادن این که پس از آن دهه‌ی اوج "چاووش"، ما شاهد اتفاق خلاقه ی دیگری در حوزه‌ی این پارادایم نیستیم ؟!" ^۱
• بازیابی "چاووش" به مثابه‌ی یک پارادایم
  • "من "چاووش" را نه یک سازمان فرهنگی-هنری متعلق به یک مقطع تاریخی مشخص، که یک نگاه مسلط و یک پارادایم حاکم بر اندیشه‌ی موسیقایی معاصرمان می دانم که تا اعماق روح و وجود ما ریشه دوانده است و همه‌ی حرکت‌های عمده‌ی موسیقی‌ما را، هنوز که هنوز است، در سیطره‌ی نگاه پر قدرت خویش دارد. و بنابر این "چاووش" نه یک نوستالژی مرحوم، که یک حکمران محتوم قلمرو موسیقی ماست که حاکمیت خود را مدیون غول‌هایی است که از "مرکز حفظ و اشاعه" بر خاستند تا چندی بعد در جنبش اجتماعی فراگیر مردم، شاکله‌ی پارادایم "چاووش" را پی افکنند. و اگر از یاد نبرده باشیم که ما قوم رومانتیکی هستیم که با ادبیاتمان می‌اندیشیم و اوج تاریخ تفکر ما را تاریخ شاعرانه‌گی مان تا قبل از قرن هشتم هجری بر می‌سازد؛ و اگر به یاد آوریم که تفکر مدرن ما از مشروطه آغاز می شود و این تفکر در اصل و اساس یک مواجهه یا تحشیه در قبال فرهنگ غرب است، می‌توانیم پارادایم "وزیری- خالقی" را در راستای همین مواجهه باز فهم کنیم و پس از آن ترجمان رویکرد پسا-مدرن غرب را به خرده فرهنگ ها، در "جشن هنر" و "مرکز حفظ و اشاعه" باز یابیم. "مرکز حفظ و اشاعه" پارادایم "بازگشت به سنت" را در قبال پارادایم "وزیری- خالقی" بر می‌نهد و این پارادایم، به سرعت نسل جدیدی از موسیقی دانان را حول محور خویش، سازمان می‌دهد. در این پارادایم -همگام با مد روز اندیشه‌ی اجتماعی آن دوران-رویکرد به "اصالت" و "سنت"، سخن اول است..." ^۴
• راز پارادوکسیکال "ابتذال کلاسیک"
  • "هر قدر ابژه‌ی هنری در حیطه‌ی محاصره‌ی شناخت سوژه اسیرتر شود، به دقیقه‌ی مرگ خویش نزدیک تر است. خصلت فهم عامیانه، علاقه به برگشود‌گی پدیده هاست و گریز از رمز و راز، و ساده و کلیشه وار کردن هر چه که هست در قوالب محدود و معهود! و راز پیوند ابتذال با بستر فهم عامیانه در همین است... برای برکشیدن به ساحت جاودانگی، باید از حوزه ی شناخت بگریزید. باید غریبه بمانید از نگاه مخاطب. و باید در رستاخیز مدام ناشناختگی و انکشاف باشید. و درست در آن طرف ماجرا، یک دامگاه مهیب کلاسیسیسم، ابتذال تکرار کلیشه های مستعمل اما استوار و محکم است! در چارچوب سنت کلاسیک، گاه در وهمِ حصنِ ایمنِ رسیدن اید، بی آن که بدانید مدت هاست که مرده اید!" ^۲
• چالش ادبیات مدرن با موسیقی کلاسیک ایران
  • "حرف نخست ادبیات مدرن در کلام نیما گسست "معرفت شناسانه"‌ی آن است با ادبیات کلاسیک ایران. سخن از بهم ریختن وزن و قافیه و ردیف، سخن از سطح فرمال این تحول است. جایگاه "شاعر" در ادبیات مدرن می شکند و "شاعر" در ابژه‌های خویش شناور می‌شود و این حجم شناور به ابعادی از وجود انسان امروزین پای می‌نهد که در چارچوب تنگ ادبیات تغزلی کلاسیک نمی‌گنجد . چالش میان موسیقی کلاسیک ما و ادبیات مدرن از همین جا بر می‌خیزد که شما به اصرار بخواهید دو پدیده‌ی ذاتاً متعارض را بگونه‌یی مکانیکی در کنار هم بنشانید! چالش نخست درتجربه‌ی "سفر عسرت"، همین بر کندن نگاه تغزلی موسیقی کلاسیک ایران و پرتاب آن به حجم شناور و وهم آلود ادبیات مدرن بود. و بنابراین درخواست فروتنانه‌ی من از استاد ناظری از همان ابتدا این بود که اگر قرار است با همان نگاهی که تاکنون از منظر موسیقی‌ما به شعر نو افکنده شده عزیمت خویش را آغاز کنیم، بهتر همان است که سراغ چند غزل-گیرم با حال و هوای امروزین تر- برویم و تکلیف خود را یک سره کنیم" ^۴
• "صنعت فرهنگ"، حکمران دوران گذار"پسا-چاووش"
  • "پرسش بی درنگ آن است که ما شاهد زایش چه گفتمانی هستیم اینک پس از غروب خداوندگاران چاووش؟! گذار از پارادایم چاووش به گمانم پدیده‌یی است که اینک غیر قابل انکار است. کافی است به سبک و سیاق پاشان و بی سامان نسل بلافصل بنیادگرایان پیشین بنگرید تا ببینید که همه در سودا و ولولای خروج از این خانه‌ی آتش گرفته اند. و در این شتاب، شاید تنها غایب بزرگ، اندیشه است. و آن چه که بی تردید و در عوض، موج می‌زند، شکل گیری نگاه سرمایه سالارانه‌ی مبتنی بر التذاذ آنی عوام در توده‌های انبوه است تا وارثان بنیادگرایی پیشین را به تردد از سوپرمارکت‌ها تا تالارهای انبوه بکشاند و موسیقی فرهیخته را از جایگاه "نقد" اجتماعی و چالش "وجود" به مرتبت یک "کالا" فرو بنشاند. ملال ناشی از تکرار روایت‌های بنیادگرایانه‌ی موسیقی را در این دیالکتیک افلیج تفکر، به وسوسه‌ی التذاذ جمعیت های توده وار گره بزنید، به کجا بر خواهید آویخت جز همین مرتبت کنونی؟!" ^۵

ارجاعات: